NGGAYUH CITA-CITA
Semua orang
punya “gegayuhan” atau cita-cita. Untuk mencapainya, orang
harus punya bekal yaitu ilmu. Ilmu sebagai “teken” (tongkat)
dilandasi ketekunan maka akan “tekan” (sampai ke tujuan).
Dengan demikian rumus kita adalah: Tekun, Teken, Tekan. Ketekunan
dalam hal ini adalah “Laku”. Ingat bahwa “Ngelmu iku
kelakone kanti laku” yaitu “mengurangi makan dan tidur, tidak
foya-foya dan hidup prasaja. Kalau dikatakan “lekase lawan kas; tegese
kas nyantosani”maka yang dimaksud adalah kebulatan tekad dan keyakinan
bahwa kita akan memperolehnya. Mohon merujuk ke tulisan “laku” supaya ing
sasmita amrih lantip.
Daftar
pitutur di bawah bersumber dari Butir Butir Budaya Jawa koleksi Prof.
Rusdibjono (BBB). Terjemahan (setengah bebas) saya tulis di bawah naskah bahasa
Jawanya. Selamat membaca, disertai harapan semoga bermanfaat.
1. CITA-CITA: UNTUK MENCAPAI
TINGKAT HIDUP LEBIH TINGGI LAHIR DAN BATIN
Nggayuh kaluhuran
lire ngupaya tataraning urip kang luwih dhuwur. Dhuwur lahir lan batin ya tumrap
dhiri pribadine uga sumrambah kanggo karaharjaning bebrayan. Nanging yen
kandheg salah siji, tegese gothang. Yen mung nengenake kaluhuraning lahir genah
mung ngoyak drajat lan semat, isih miyar-miyur gampang kena pangaribawa saka
njaba. Yen ngemungake kaluhuraning batin, cetha ora nuhoni jejering manungsa,
awit ora tumandang ing gawe kanggo keperluwaning bebrayan. Ateges tanpa guna
diparingi urip ana ing alam donya. (BBB)
TERJEMAHAN:
Ingin memperoleh keluhuran adalah upaya untuk meraih tingkatan hidup yang lebih
tinggi. Tinggi lahir maupun batin, untuk diri sendiri dan menyebar ke guna
kesejahteraan keluarga dan masyarakat. Tertinggal salah satu berarti timpang.
Mengutamakan keluhuran lahir saja jelas hanya mengejar derajat dan harta.
Berarti masih terombang-ambing dan mudah kena pengaruh luar. Bila hanya
mengutamakan keluhuran batin, jelas tidak menetapi hakekat manusia, karena
tidak bekerja bagi keperluan masyarakat. Berarti tidak ada manfaatnya hidup di
dunia
2. MENCAPAI CITA-CITA: HARUS
DILANDASI ILMU
Urip tanpa gegayuhan
luhur, bebasane kaya lelawuhan tanpa uyah, sepa tan mirasa. Gegayuhan biasane
kasembadan kudu sinartan ngelmu, jalaran ngelmu mono pancen sangune ngaurip,
wondene ngelmu iku tinemu ing laku lan tandang. Sakehing tandang ora becik
kelakone yen ora mapan. Lire, bisaa tansah ngelingi marang jantraning kahanan.
Wong kang tandang tanduke mapan, angel kepepete, jalaran yen mapan mesthi cepak
waspadane. Dene waspada mono sirikane mala lan adoh saka bebendhu. (BBB)
TERJEMAHAN:
Hidup tanpa cita-cita ibarat lauk tanpa garam, hambar, tidak sedap. Cita-cita
bisa terlaksana harus dilandasi ilmu, karena ilmu adalah bekal kehidupan. Ilmu
diperoleh dari “laku” (belajar tekun) dan “tandang” (bekerja). Supaya “tandang”
terlaksana dengan baik, kita harus mapan. Kita harus senantiasa ingat jantera
kehidupan. Orang yang tindak-tanduknya mapan, jarang mendapat kesulitan karena
selalu waspada. Waspada adalah musuh utama malapetaka.
3. LANDASAN MENCAPAI CITA-CITA:
TEKAD BUDI SENTAUSA
Dhasar premati
tumraping wong duwe tekad lan duwe gegayuhan yaiku tekad budi santosa. Sarana
ndulu kaca benggala kang kita alami saben dina, teteg kawegigane pikir bae ora
mujudake gaman pamungkas tumrap kasembadaning sedya. Mula yen mung ngendelake
marang punjuling nalar lan moncering kawruh bae, tanpa mengkoni ing budi
santosa, atine gampang miyar-miyur, gampang kasinungan ing watak sesongaran
sing adhakane banjur kacenthok pancabaya, ubayane banjur mbalenjani. (BBB)
TERJEMAHAN:
Dasar utama bagi orang yang mempunyai cita-cita adalah “tekad budi sentausa”.
Bercermin pada pengalaman yang kita alami sehari-hari, kepandaian saja bukan
merupakan senjata pamungkas untuk tercapainya keinginan. Oleh sebab itu kalau
hanya mengandalkan kemampuan ilmu saja tanpa dilandasi tekad budi sentausa,
hati kita masih terombang-ambing, masih mudah dihinggapi watak menggampangkan
yang biasanya akan mengalami banyak hambatan. Hasilnya adalah kegagalan.
4. MENCAPAI CITA-CITA: “KERJA” DILANDASI
KEYAKINAN AKAN TERCAPAI
Siji-sijining dalan amrih
kaleksananing gegayuhan, yaiku makarti sinartan kapercayan lan keyakinan menawa
apa kang sinedya mesthi dadi. Yen kita mung kandheg ing gagasan lan kukuhing
karep bae, tanpa tumandang lan makarya minangka srana panebuse, wohe ya ora
beda kaya dene pangimpen. Cilakane maneh, yen selagine nganggit anggit mau wis
kaselak ngrasakake kanikmatane ing pangangen-angen, wusanane dadi lumuh ing
gawe lan wedi ing kakewuh (wedi kangelan).
TERJEMAHAN:
satu-satunya jalan untuk mencapai cita-cita adalah bekerja dengan landasan
kepercayaan dan keyakinan bahwa apa yang dicita-citakan akan tercapai. Kalau
hanya berhenti di gagasan dan kekerasan tekad saja tanpa bergerak dan bekerja
hasilnya tidak akan beda dengan mimpi. Lebih celaka selama kita menggagas sudah
merasakan kenikmatan dalam angan-angan. Hasilnya menjadi malas bekerja dan
takut mendapat kesulitan.
5. MENCAPAI CITA-CITA: KERJA
KERAS DAN TELATEN
Banyu iku bisane
bening yen wis menep. Senadyan maune buthek, nanging yen wis menep, iya banjur
bening. Semono uga tumrap pepenginan utawa gegayuhan yen diudi nganti katog lan
menep ing tembe buri uga bakal kasinungan sifat bening. Lire, nadyan pepenginan
lan panggayuh bisa kaleksanan klawan tumuli, ewa semono yen ditlateni suwening
suwe uga bakal kasembadan.
TERJEMAHAN:
Air biasanya bening kalau sudah mengendap (kotorannya). Walaupun sebelumnya
keruh, tetapi setelah mengendap, akan menjadi bening. Demikian pula cita-cita.
Kalau kita upayakan sungguh-sungguh dan mengendap (maksudnya telaten) akan
bening (tercapai) juga di kemudian hari. Artinya, walaupun cita-cita ada yang
bisa segera terlaksana, tetapi kalau kita tlaten lama-lama pasti akan tercapai
6. MENCAPAI CITA-CITA: HARUS
MELANGKAH DISERTAI “NALAR”
Sapa sing duwe
panjangka kudu wani jumangkah, jer katekaning sedya iku mung bisa maujud menawa
dilakoni lan ora nyimpang saka katekadane. Karep lan sedya, jangka lan panuwun,
iku saumpamawong lelungan mono tumuju papan kang arep diparani utawa dijujug.
Dene kekarepan iku kudu ana kanthine, yaiku nalar. Jalaran kekarepan tanpa
nalar ora beda karo karepe bocah cilik. Kejaba tanpa teges, uga sok tanpa
wasana, satemah ora ana dadine (BBB)
TERJEMAHAN: Orang
yang mempunyai cita-cita harus berani melangkah, karena tercapainya keinginan
kita hanya bisa terwujud kalau dijalani dan tidak menyimpang dari tekad kita.
Keinginan dan niat, waktu dan doa, semisal orang bepergian harus ditujukan
kepada tempat yang akan kita datangi. Keinginan harus punya pengawal. Adapun
pengawalnya adalah “nalar”, atau otak. Karena keinginan tanpa “nalar” ibarat
keinginan anak kecil. Selain tanpa makna juga tanpa tujuan, hasilnya tidak
tercapai
7. MENCAPAI CITA-CITA: MAJU TERUS PANTANG
MUNDUR
Angger wong mesthi
suthik diarani cupet nalare, cilik aten, lan kendho tekade. Mulane yen darbe
karep aja mundur merga luput sepisan pindho bae, prayoga ambalana maneh nganti
katekaning sedya. Samubarang pegaweyan menawa kok temeni wiwit saiki mesthi
bakal bisa ngundhuh bageyan lan kauntungan. Apa kang kok sedya bakal tumeka,
pituwase lagi ketemu mburi
TERJEMAHAN: Semua
orang pasti tidak mau dikatakan berpikiran sempit, kecil hati, dan kendor
tekadnya. Oleh sebab itu apabila mempunyai cita-cita jangan mundur hanya karena
satu dua kali kegagalan. Harusnya kau ulangi sampai tercapai. Semua pekerjaan
kalau kau tekuni mulai sekarang, pasti akan memetik hasil dan keuntungannya.
Apa yang kau inginkan bakal tercapai di kemudian hari,
8. MENCAPAI CITA-CITA: DILARANG
RAGU-RAGU
Yen darbe karep
lakonana kanthi gemblenging tekad kang nyawiji, adhepana sarana makarti kang
madhep lan mantep. Sangune kudu ati sing tatag, ora ngedhap nadyan mengerti yen
dalan kang diambah kebak parang curi. Yen tansah rongeh lan rangu-rangu, ateged
mung wani ing gampang, wedi ing pakewuh, samubarang kang sinedya ora bakal
ginayuh.
TERJEMAHAN:
Seorang yang mempunyai cita-cita harus menjalani dengan tekad yang bulat,
menghadapi dengan bekerja mantap. Bekalnya harus berani dan tidak mundur
walaupun banyak rintangan dihadapi. Bila selalu ragu-ragu, berarti hanya mau
gampangnya saja, takut menghadapi kesulitan dan semua yang dicita-citakan tidak
akan tercapai
9. MENCAPAI CITA-CITA: HARUS
PANDAI BERGAUL
Kecandhaking
sawijining idham-idhaman iku ora cukup mung dibandang moncer lan pepaking ilmu
lan kawruh bae. Nanging ana syarat siji kang ora kena kalirwakake, yaiku
kapinteran ing bab sesrawungan. Sapa kang bisa tumindak ajur-ajer lan bisa
nuwuhake rasa resep marang liyan, prasasat wis entuk pawitan kanggo nandangi sakehing
pagaweyan apadene nggayuh idham-idhamane
TERJEMAHAN:
Tercapainya cita-cita tidak cukup bermodal kekuatan dan kelengkapan ilmu
pengetahuan saja. Masih ada satu syarat yang tidak boleh terlewatkan yaitu
kepandaian dalam bergaul. Siapa yang bisa “manjing ajur ajer” (menyatu) dan
mampu menumpuhkan rasa suka kepada orang lain, sesungguhnya sudah memiliki
modal untuk mengerjakan semua pekerjaan dan mencapai cita-citanya
10. JABATAN TINGGI: MULAILAH
DARI PALING BAWAH
Yen kepengin
nglungguhi pangkat kang dhuwur luwih prayoga dikawiti saka kalungguhan kang
endhek dewe. Awit klawan mengkono ing tembe kowe ora bakal disepelekake dening
andhahanmu. Lan kang utama kowe nuli bisa madeg dadi pemimpin kang bisa
nglungguhi ing kawicaksanan, adoh saka watak degsura, anane mung sarwa kebak
rasa tepa selira.
TERJEMAHAN:
Bila ingin menduduki jabatan yang tinggi sebaiknya dimulai dari yang paling
bawah. Hanya dengan itu kelak kamu tidak akan disepelekan bawahanmu. Dan yang
utama, kamu bisa segera menjadi pemimpin yang bijaksana, jauh dari watak mau
menang sendiri dan penuh tenggang rasa.
11. JANGAN PERNAH MERASA
DITAKDIRKAN SIAL
Aja sok rumangsa
tinitah apes nganti gawe pepesing semangatmu. Malah prayoga dinarima apa kang
wis sira tampa saka kanugrahaning Gusti Kang Maha Kuwasa. Awit ngelingana
menawa ora kurang-kurang titah kang luwih cingkrang lan luwih cacad tinimbang
sira. Suprandene dheweke babar pisan ora kawetu nutuh marang Gusti Allah. Kang
mangkono mau ora liya marga saka kandele imane lan yakin marang keadilaning
Pangeran Kang Maha Kuwasa marang sakabehing lelakon kang dumadi ing jagad raya
iki
TERJEMAHAN:
Jangan pernah merasa ditakdirkan sial sehingga membuat luluh semangatmu. Lebih
baik kamu menerima apa yang sudah kau dapat dari Allah Yang Maha Kuasa.
Ingatlah banyak manusia yang lebih papa daripadamu tetapi mereka tidak pernah
menyalahkan Allah SWT. Hal ini karena tebalnya iman mereka ditambah keyakinan
akan keadilan Allah Yang Maha Kuasa terhadap semua kejadian di jagad raya ini
12. BOLEH TIDAK PUAS UNTUK
PEKERJAAN TETAPI JANGAN KEBENDAAN
Ginubel dening rasa
“Tansah kurang marem” marang asiling pakaryan utawa jejibahan kang diayahi,
sauger ora ngangsa-angsa, sayekti malah dadi pamecut kang becik kanggo luwih
maju. Nanging yen rasa tansah kurang marem mau ngenani wuwuhing donya-brana,
ora beda kayadene reridhu sing estine mung tansah rinasa kayadene pasiksane
ngaurip.
TERJEMAHAN:
Terikat dengan rasa “tidak pernah puas” terhadap hasil pekerjaan atau tugas
yang sedang diemban, sepanjang tidak “ngaya” sebenarnya merupakan cambuk yang
baik untuk kemajuan. Tetapi kalau rasa kurang puas tersebut mengenai tambahnya
hartabenda, tidak beda dengan godaan yang selalu menjadi siksaan hidup.
PENUTUP
Cita-cita tidak
mungkin dicapai secara instant, langsung jadi. Harus setapak demi setapak
ibarat orang menaiki tangga. Bila ingin punya kedudukan tinggi ya harus mulai
dari bawah, sehingga kita mempunyai penghayatan bagaimana rasanya menjadi
bawahan, dengan demikian kita akan menjadi pemimpin yang lebih bijak. Wasiyat
Dalem Sri Mangkunegara III mengatakan: Yen perintah wong sarat kudu nglakoni
dhisik. Bila ditimpa kegagalan beruntun jangan cepat-cepat memvonis diri
sebagai orang yang apes. Kegagalan adalah cambuk untuk maju. Syarat punya
karep: harus ulat madhep ati mantep.